Dat werk is helaas niet bewaard, maar toch weten we er iets over: het is een droomverhaal. Wakker liggen om een droom? De ironie druipt ervan af… En zo geeft de dichter de grenzen aan waarbinnen zijn verhaal moet worden begrepen. Hij zet ons voortdurend op het verkeerde been; zijn werk is geniaal dubbelzinnig.

Tijdens een hofdag omstreeks Pinksteren worden de misdaden van Reinaert de vos aangeklaagd. De eerste klager is de wolf Isengrijn. De vos heeft zijn vrouw Haersint ‘verhoert’ (v. 73). Hij bedoelt met dat woord ‘tot hoer gemaakt, verkracht’. Maar Willems doelpubliek heeft voorkennis van andere vossenstreken en beseft dat het ook wel eens ‘verhoord’ zou kunnen betekenen (‘ter wille geweest’). De wolvin blijkt inderdaad niet vies van een buitenechtelijk avontuurtje, en haar naam is niet voor niets ‘Haersint’. Dat is een normaal Middelnederlands zinnetje: het zint haar, ze heeft het graag…

Grimbeert de das zal dan ook weinig moeite hebben om de vos van verkrachting vrij te pleiten: Reinaert onderhield zogezegd een hoofse liefdesrelatie, en de wolf klaagt hem alleen maar aan omdat hij eigenlijk kwaad is op zijn vrouw die hem heeft bedrogen en die zelf ‘sciere ghenesen’ (er snel weer bovenop) was. Boven de hoofden van de personages knipoogt de dichter naar zijn publiek. ‘Ghenesen’ heeft in middeleeuwse teksten immers vaak een erotische betekenis, iets in de zin van ‘klaarkomen’. Zo speelt Willem een superieur spel met allusies, conventies en verwachtingspatronen. En we zijn nog maar driehonderd verzen ver… Er volgen er nog meer dan drieduizend.

Van den vos Reynaerde is meesterlijk suggestief. De dieren stellen het gedrag van mensen voor; ze houden ons een spiegel voor. Wat dat betreft laat het werk geen opbeurende maatschappijvisie zien. Het hoofdpersonage is weliswaar uitzonderlijk intelligent maar gebruikt zijn trucs en listen uitsluitend in zijn eigen voordeel. De vos is een schurk: hij vermoordt de dochters van de haan Cantecleer, doodt Cuwaert de haas en staat de gezanten van de koning (Bruun de beer en Tibeert de kater) naar het leven. Bovendien beschuldigt hij zijn eigen vader van verraad en zelfmoord. Reinaert is beslist geen lieverdje. In 2007 werd hij als ‘de vleesgeworden doortraptheid’ in een enquête van Radio 1 dan ook terecht opgenomen in de lijst met de grootste snoodaards der letteren.

Maar tegelijk legt Reinaert ook de ondeugden in zijn omgeving bloot. En die zijn niet gering. De dieren/mensen blijken niet in staat tot beschaafd samenleven. De hoogste waarden die ze belijden zijn schijnheiligheid, leugenachtigheid, vraatzucht, hebzucht en wellust. Ofwel bedriegt men, ofwel wordt men bedrogen. Een tussenweg is er gewoon niet. Iedereen is op zoek naar het hoogste eigenbelang.

Dichter Willem geloofde niet in de geïdealiseerde droomwereld die werd beschreven in de toen erg populaire ridderromans over koning Artur, de ridders van de tafelronde en hun hoofse opofferingsgeest. In plaats daarvan schetste hij een scherp satirisch beeld van de maatschappij en de mens… van toen en nu.

Meer weten?

Edities:

De editie op de DBNL van J. Janssens e.a. (red.) is prima: Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift, (Davidsfonds), Leuven, 1991.
De meest recente editie is Reynaert in tweevoud. Deel I: Van den vos Reynaerde, bezorgd door André Bouwman en Bart Besamusca. Amsterdam: Delta / Uitgeverij Bert Bakker, 2002.
Erg goed bruikbaar is ook nog: Frank Lulofs (ed.), Van den vos Reynaerde. De tekst kritisch uitgegeven, met woordverklaring, commentaar en tekstkritische aantekeningen, Groningen, 1983.

Omzetting in hedendaags Nederlands:

Een goede vertaling die dicht bij de oorspronkelijke tekst (van het Dyckse handschrift) blijft, vindt men van Rik van Daele in de studie van Jozef de Wilde, Van den vos Reynaerde ontsluierd, (Kultureel jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen Nieuwe Reeks, nr. 30), Gent, 1989.
Er bestaan talloze hertalingen en navertellingen; die van Ernst van Altena dateert al van 1979, maar werd als pocket in 1991 opnieuw verspreid door Kritak (Leuven).

In stripvorm:

Marc Legendre & René Broens, Reynaert de vos. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas, 2010.

Voor de klas:

Reinaert de vos. Samengesteld door Hubert Slings (Tekst in context 3). Amsterdam: Amsterdam University Press, 1999 (eerte druk), 2010 (zesde druk).

Achtergrondliteratuur:

De Reinaert komt uitvoerig aan bod in Frits van Oostrom, Stemmen op schrift. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur vanaf het begin tot 1300. Amsterdam: Bert Bakker, 2006, p. 464-502.
Veel informatie en een betrouwbare korte inhoud van het verhaal vindt men ook op de website van het Reynaertgenootschap.
André Bouwman, ‘Taaldaden. Over intertekstualiteit in Van den vos Reynaerde‘, in: Jozef D. Janssens e.a., Op avontuur. MIddeleeuwse epiek in de Lage Landen, (Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen, 18), Amsterdam: Prometheus, 1998, p. 125-143.
Jozef Janssens & Rik van Daele, Reinaerts streken. Van 2000 vóór tot 2000 na Christus. Leuven: Davidsfonds, 2001.
Jef Janssens, Middeleeuwse advocatentruuks. Het pleidooi van Grimbert in Van den vos Reynaerde, in: Frank Gotzen, Jef Janssens, Jaak Ockeley en Louisa Verbesselt (red.), Recht in geschiedenis. Huldealbum voor F. Vanhemelryck. Leuven: Davidsfonds, 2005, p. 245-258.

Om te bekijken:

Op MOOC Middelnederlands kan je een open online college over Vanden vos Reynaerde volgen

Om te beluisteren:

Via vogala.org kun je een fragment beluisteren dat werd ingesproken door Frank Willaert.

Willem die Madocke maecte

De auteur van Van den vos Reynaerde maakt zich in de eerste versregel enkel met zijn voornaam bekend. Meer dan dat hij ‘Willem’ heette en ook een andere tekst schreef, Madoc, komen we echter niet te weten. Het feit dat Madoc dan ook nog eens niet is overgeleverd, maakt van de identiteit van ‘Willem die Madocke maecte’ een van de grote mysteries uit de Middelnederlandse literatuur.

Bij gebrek aan concrete informatie hebben onderzoekers zich gebaseerd op de tekst van Van den vos Reynaerde. Zo blijkt die heel wat verwijzingen te bevatten naar gehuchten in de ruime omgeving van Gent die zo klein zijn dat ze elders waarschijnlijk onbekend waren. Dat maakt het aannemelijk dat Willem die regio goed kende.

Ook moet hij een degelijke opleiding hebben gehad: hij baseerde zich gedeeltelijk op Franse en Latijnse teksten en blijkt ook goed op de hoogte van de middeleeuwse rechtspraak. Omdat scholing in deze periode nog vooral voor geestelijken was weggelegd, hebben sommige onderzoekers Willem in die context gezocht.

Er is een zekere Willem van Boudelo (of Corthals) die stierf in 1260 of 1261 en die wel in het gezochte profiel lijkt te passen. Hij was klerk aan het grafelijke hof en lekenbroeder in de abdij van Boudelo bij Sint-Niklaas. De toeschrijving aan deze Willem is echter niet onomstreden. Tot er definitief bewijs opduikt voor deze of een andere identificatie, moeten we het doen met de voornaam Willem – die niet enkel in de openingsregel maar ook in een acrostichon opduikt – en het profiel dat van hem uit zijn tekst naar voren komt.