De verhalen van Nescio zijn ontroerend en eigenlijk tragisch van inhoud, maar ze worden bijna lichtvoetig en ‘kwansuis’ verteld. Ze handelen over enkele jonge vrienden die onherroepelijk op weg zijn naar volwassenheid en burgerdom. Uit de groep springen twee figuren naar voren: de schilder Bavink en Koekebakker, de ik-figuur.

De uitvreter begint met de onvergetelijke zin: ‘Behalve den man, die de Sarphatistraat de mooiste plek van Europa vond, heb ik nooit een wonderlijker kerel gekend dan den uitvreter’. De naam van die ‘uitvreter’ was Japi. Op de vraag van Bavink of hij ook schildert, antwoordt Japi ‘Nee, Goddank, (…) en ik dicht ook niet en ik ben geen natuurvriend en geen anarchist. Ik ben Goddank helemaal niks.’ Japi komt dan maar bij Bavink en Koekebakker eten en drinken en slapen, en verdwijnt dan weer en komt terug… Het bohémienleven van de jonge vrienden, nog voor de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, wordt erg beeldend verteld, doorspekt met ironie en humor.

In Titaantjes wordt de toon al wat somberder, en het heimwee naar ‘vroeger’ is soms pijnlijk tastbaar:

De tijd dat de illusie nog (even) bestond dat ‘wij er nog heel wat van terecht zouden brengen’ is onherroepelijk voorbij. Want ondertussen leiden ze een burgerbestaan, als klerk, als ‘gezel’ van een rijke weduwe, of voor de minst fortuinlijke als uitgebuite arbeider in de gasfabriek, of nog triester: ‘Bavink heeft ’t tegen die Godverdomde dingen afgelegd’ en eindigt in een ‘gesticht voor zenuwpatiënten’. De slotparagraaf is wrang, maar tegelijk poëtisch en troostend:

Dichtertje is een grimmig verhaal, los van de voorgaande. Het is tijdens WO I geschreven, en het klinkt dan ook onheilspellend: ‘Sedert dertig jaar hield de God van Nederland niet van dichters’. En dat blijkt. Dichtertje is getrouwd met de goede Coba, de moeder van zijn dochtertje, die de manuscripten van haar man braaf overschrijft. Als zij toch een beetje ongerust wordt wanneer die verhalen erotisch en opstandig worden, ontlokt dat haar man de onsterfelijke woorden: ‘Ze moet toch den auteur weten te onderscheiden van meneer Nescio’. Maar dichtertje pleegt de ultieme opstand tegen god en fatsoen en gaat er uiteindelijk aan ten onder.

Het werk van Nescio is een kleinood dat zijn glans niet heeft verloren. Je staat er van versteld dat deze teksten (bijna) een eeuw geleden zijn geschreven, want zowel de thematiek als de taal zijn ontstellend fris en actueel. Nescio blijft nog altijd een heerlijke ontdekking.

Nescio

Nescio (‘Ik weet niet’) is het pseudoniem waaronder Jan Hendrik Frederik Grönloh (Amsterdam, 1882 – Hilversum, 1961) een bescheiden oeuvre bij elkaar schreef. Hij volgde een opleiding aan de Openbare Handelsschool en belandde bij de Holland-Bombay Trading Company, waar hij het tot directeur schopte. Ondanks die aanleg voor zaken had Nescio ook een andere kant: hij was gefascineerd door de natuur en probeerde in zijn jonge jaren met een aantal vrienden een idealistische kolonie op te zetten, maar dat utopische project mislukte.

Nescio’s werk is gedeeltelijk een neerslag van de ‘dubbele’ identiteit die zijn leven kenmerkte. De natuur speelt een belangrijke rol en hij schrijft over de hooggestemde idealen van jonge bohémiens, maar ook over hun teleurstellingen in het ouder worden. Deze evolutie is goed voelbaar in de drie novellen die Nescio in 1918 gebundeld publiceerde: Dichtertje, De Uitvreter, Titaantjes. Daarnaast is zijn oeuvre vrij beperkt. Buiten een latere novelle Mene tekel (1946) verschenen slechts een bundel verhalen net voor zijn dood (Boven het dal en andere verhalen, 1961), en later twee postume bundels (De X geboden, 1971 en Natuurdagboek, 1996).

Tijdens zijn leven werd Nescio’s talent nauwelijks erkend. Het was pas toen schrijvers als Gerard Reve en Gerrit Komrij in zijn voetsporen traden, dat de waarde van zijn werk echt duidelijk werd. Vandaag wordt hij ruim gewaardeerd voor zijn ironische toon en zijn eenvoudig taalgebruik, waarmee hij doet denken aan Willem Elsschot, die andere schrijvende zakenman.